Cumhurbaşkanlığı Adaylık Tartışması: Yasalar, Anayasa Ne Diyor?
Türkiye seçimlere adım adım yaklaşırken, seçim tarihi ve Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın yeniden adaylığına ilişkin tartışmalar da derinleşti. Adaylık tartışmalarına ek olarak 6 Nisan 2022 tarihinde yürürlüğe giren yeni seçim düzenlemesinin önümüzdeki seçimlerde uygulanıp uygulanmayacağı da bu tartışmalara paralel olarak devam ediyor.
Peki, kamuoyundaki tartışmalar nasıl şekilleniyor, seçimler ve Cumhurbaşkanlığı adaylığı için yasalar, Anayasa ne diyor? Demokratik tercihimizi kullanırken seçimlere ilişkin kuralları bilmemiz doğru tercih yapabilmemiz için önemli. Bu açıdan tartışmaları, değişen seçim kanunlarını ve Anayasayı odağımıza alarak irdeliyoruz.
Kamuoyundaki tartışmalardan biri; 2017 Anayasa halk oylaması sonrasında 30 Nisan 2018 seçimleriyle beraber yürürlüğe giren Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminin, Cumhurbaşkanının ifadesiyle ‘kronometreyi sıfırladığı’ yönündeki argüman. Bunun temelinde ise 2017 Anayasa değişikliğiyle beraber ‘cumhurbaşkanı’ ifadesi korunmuş olsa da makamın statüsünün yeni sistemle beraber değiştiği savı var. Bu yoruma göre yeni sistemin yürürlüğe girdiği tarih olan 30 Nisan 2018, Cumhurbaşkanının yeni statüsündeki ilk seçimi oldu. Önümüzdeki seçim için adaylığı ise ikinci adaylığı olacak. Bu nedenle 14 Mayıs 2023 tarihinde yapılması planlanan seçimlerde Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın yeniden aday olmasının önünde bir engel yok.
Buna karşın, pek çok anayasa hukukçusu sistem değişse de ilgili 101. maddenin(1) aynen korunduğunu ve yeni sisteme geçişte bu maddeye bir istisna ya da değişiklik getirilmediğini vurguluyor.(2)
Cumhurbaşkanlığı seçimine ilişkin yapılan değişiklikler geriye dönük incelendiğinde en önemli değişikliklerden biri, 31.5.2007 tarihli Anayasa değişikliği. Anayasada, Cumhurbaşkanının en fazla iki kez aday olabileceğini kurala bağlayan 101. madde 2007 değişikliğiyle getirildi. Sonrasında 6201 sayılı Cumhurbaşkanı Seçim Kanunu 19.01.2012 tarihinde yürürlüğe girdi ve bu değişiklikte de madde 101’deki ‘Cumhurbaşkanının en fazla iki kez aday olabilmesi’ kuralı aynen korundu.(3)
2017 yılında halk oylamasında kabul edilen Anayasa değişikliğinde de madde 101’in ilgili fıkrasına hiç dokunulmadı ve “Cumhurbaşkanının en fazla iki kez aday olabileceğine” ilişkin kural yine korundu. Bu konuda geçiş sürecine ilişkin herhangi bir kural da konulmadı.
Kamuyoundaki tartışmalardan bağımsız olarak Anayasamız, Cumhurbaşkanının sadece iki kez aday olabileceği (101. madde, 2. fıkra) kuralını net bir şekilde ortaya koyuyor. Seçimlerin yenilenmesine ilişkin olarak getirilen tek istisna, Anayasa 116. maddede(4) belirtilen Cumhurbaşkanının ikinci dönemi içerisinde görevdeyken TBMM’nin 360 milletvekilinin imzasıyla seçim yenileme kararı alması.
Peki seçimlerin yenilenmesine ilişkin bu iki madde arasında bir çelişki var mı? Bu noktada da Anayasa hukukçuları arasında bir uzlaşmanın bulunduğunu hatırlatmakta fayda var. Örneğin Prof. Dr. Ergun Özbudun, “Bir kimse en fazla iki kez Cumhurbaşkanı adayı olabilir” diyen 101. madde ile istisnayı ortaya koyan 116. madde olmak üzere, her iki hükmün, kuralı olarak eşit hukukî değere sahip olduğunu ve genel hükümle özel hükmün çatışması halinde özel hükmün uygulanması gerektiğini ifade ediyor.(5)
Anayasamızın Cumhurbaşkanının adaylığına ilişkin getirdiği kurallar dikkate alındığında, önümüzdeki seçimlerin yenilenme kararı kendisi tarafından alındığı takdirde Anayasa 101. madde gereği aday olamayacağını söylemek mümkündür. Eğer TBMM, nitelikli çoğunluğu (360 milletvekilinin imzasını) sağlayarak seçimlerin yenilenmesi yönünde karar alırsa Cumhurbaşkanı Anayasanın 116. maddesi gereği bir kez daha aday olabiliyor.
Seçim Kanunu Yürürlük Tartışması: İlgili Hükümler, Anayasa Ne Diyor?
Seçimlere ilişkin bir başka tartışmalı konu Seçim Kanunun yürürlüğe girme tarihine ilişkin; geçtiğimiz sene TBMM’de kabul edilerek 6 Nisan 2022 tarihinde yürürlüğe giren yeni seçim düzenlemesinin önümüzdeki seçimlerde uygulanıp uygulanmayacağı.
Anayasanın 67. maddesine göre “Seçim kanunlarında yapılan değişiklikler, yürürlüğe girdiği tarihten itibaren bir yıl içinde yapılacak seçimlerde uygulanmaz.” Bu konudaki hüküm çok net gibi durmakla beraber “yapılacak seçimler” ibaresinin nasıl anlaşılması gerektiğine ilişkin belirsizlik de bulunuyor.
Bazı Anayasa hukukçuları, yeni seçim kanunun 14 Mayıs 2023 tarihinde yapılacak seçimlerde uygulanamayacağını ifade ediyor. Bunun nedeni de 60 gün geriye doğru gidildiğinde seçim sürecinin, başlama tarihi olan 15 Mart 2023’te, 6 Nisan 2022’de yürürlüğe giren yeni seçim düzenlemesinin 1 yılını tamamlamamış olması.(6)
Anayasanın 67. maddesinde geçen “yapılacak seçimler” ibaresini seçimin yapılacağı yani vatandaşlar olarak bizlerin sandıklara gidip oy kullanacağımız gün olarak yorumlayan bazı Anayasa hukukçuları ve uzmanlar ise 14 Mayıs 2023 tarihinde yapılacak seçimlerde yeni sistemin uygulanması için bir engel bulunmadığının altını çiziyor.(7)
Bu bağlamda YSK’nın yetkilerinden de bahsetmekte fayda var. YSK seçim gününden önceki 60 günü gerekli gördüğü durumlarda kısaltma yetkisine sahip. Yani seçim tarihi 14 Mayıs 2023 olarak belirlendiğinde YSK öncesindeki 60 günü gerekli gördüğü durumda kısıtlayabilir.
1. Anayasamızın 101. maddesinin tam metni: Cumhurbaşkanı, kırk yaşını doldurmuş, yükseköğrenim yapmış, milletvekili seçilme yeterliliğine sahip Türk vatandaşları arasından, doğrudan halk tarafından seçilir. Cumhurbaşkanının görev süresi beş yıldır. Bir kimse en fazla iki defa Cumhurbaşkanı seçilebilir. Cumhurbaşkanlığına, siyasi parti grupları, en son yapılan genel seçimlerde toplam geçerli oyların tek başına veya birlikte en az yüzde beşini almış olan siyasi partiler ile en az yüzbin seçmen aday gösterebilir. Cumhurbaşkanı seçilen milletvekilinin Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeliği sona erer. Genel oyla yapılacak seçimde, geçerli oyların salt çoğunluğunu alan aday, Cumhurbaşkanı seçilir. İlk oylamada bu çoğunluk sağlanamazsa, bu oylamayı izleyen ikinci pazar günü ikinci oylama yapılır. Bu oylamaya, ilk oylamada en çok oy almış iki aday katılır ve geçerli oyların çoğunluğunu alan aday, Cumhurbaşkanı seçilir. İkinci oylamaya katılmaya hak kazanan adaylardan birinin herhangi bir nedenle seçime katılmaması halinde; ikinci oylama, boşalan adaylığın birinci oylamadaki sıraya göre ikame edilmesi suretiyle yapılır. İkinci oylamaya tek adayın kalması halinde, bu oylama referandum şeklinde yapılır. Aday, geçerli oyların salt çoğunluğunu aldığı takdirde Cumhurbaşkanı seçilir. Oylamada, adayın geçerli oyların çoğunluğunu alamaması halinde, sadece Cumhurbaşkanı seçimi yenilenir. Seçimlerin tamamlanamaması halinde, yenisi göreve başlayıncaya kadar mevcut Cumhurbaşkanının görevi devam eder. Cumhurbaşkanlığı seçimlerine ilişkin diğer usul ve esaslar kanunla düzenlenir.
2. Şule Özsoy Boyunsuz “Anayasamıza Göre Cumhurbaşkanının Dönem Sınırı” Hukuk Defterleri Sayı 14 Temmuz/Ağustos 2018. https://hukukdefterleri.com/anayasamiza-gore-cumhurbaskaninin-donem-siniri/
Tolga Şirin. “Recep Tayyip Erdoğan Yeniden Cumhurbaşkanı Adayı Olabilir mi? T24, 8 Nisan 2021. https://t24.com.tr/yazarlar/tolga-sirin/recep-tayyip-erdogan-yeniden-cumhurbaskani-adayi-olabilir-mi,30518 Bu konuda Prof. Dr. Ergun Özbudun ve Prof. Dr. Serap Yazıcı da aynı görüşü savunmaktadırlar. Candan Yıldız “Dört Anayasa Hocası Yanıtladı: Erdoğan 3. Kez Cumhurbaşkanı Adayı Olabilir mi?” T24, 27 Ocak 2023. https://t24.com.tr/yazarlar/candan-yildiz/dort-anayasa-hocasi-yanitladi-erdogan-3-kez-cumhurbaskani-adayi-olabilir-mi-nasil-olabilir,38425 Prof. Dr. İbrahim Kaboğlu’da benzer bir süreklillik tezini savunmaktadır. Bkz. https://www.gazeteduvar.com.tr/kaboglu-acikladi-erdogan-ucuncu-kez-cumhurbaskani-adayi-olabilir-mi-haber-1568689
3. Şule Özsoy Boyunsuz “Anayasamıza Göre Cumhurbaşkanının Dönem Sınırı” Hukuk Defterleri Sayı 14 Temmuz/Ağustos 2018. https://hukukdefterleri.com/anayasamiza-gore-cumhurbaskaninin-donem-siniri/
4. Anayasamızın 116. maddesinin tam metni: Türkiye Büyük Millet Meclisi, üye tamsayısının beşte üç çoğunluğuyla seçimlerin yenilenmesine karar verebilir. Bu halde Türkiye Büyük Millet Meclisi genel seçimi ile Cumhurbaşkanlığı seçimi birlikte yapılır. Cumhurbaşkanının seçimlerin yenilenmesine karar vermesi halinde, Türkiye Büyük Millet Meclisi genel seçimi ile Cumhurbaşkanlığı seçimi birlikte yapılır. Cumhurbaşkanının ikinci döneminde Meclis tarafından seçimlerin yenilenmesine karar verilmesi halinde, Cumhurbaşkanı bir defa daha aday olabilir. Seçimlerinin birlikte yenilenmesine karar verilen Meclisin ve Cumhurbaşkanının yetki ve görevleri, yeni Meclisin ve Cumhurbaşkanının göreve başlamasına kadar devam eder. Bu şekilde seçilen Meclis ve Cumhurbaşkanının görev süreleri de beş yıldır.
5. Candan Yıldız “Dört Anayasa Hocası Yanıtladı: Erdoğan 3. Kez Cumhurbaşkanı Adayı Olabilir mi?” T24, 27 Ocak 2023https://t24.com.tr/yazarlar/candan-yildiz/dort-anayasa-hocasi-yanitladi-erdogan-3-kez-cumhurbaskani-adayi-olabilir-mi-nasil-olabilir,38425
6. Örneğin Prof Dr. Fazıl Sağlam bu görüştetdir. Bkz. https://t24.com.tr/yazarlar/candan-yildiz/dort-anayasa-hocasi-yanitladi-erdogan-3-kez-cumhurbaskani-adayi-olabilir-mi-nasil-olabilir,38425
7. Prof Dr. Serap Yazıcı ve Prof Dr. Ergun Özbudun bu görüşü savunmaktadırlar. Bkz. https://t24.com.tr/yazarlar/candan-yildiz/dort-anayasa-hocasi-yanitladi-erdogan-3-kez-cumhurbaskani-adayi-olabilir-mi-nasil-olabilir,38425